Zasadnicza niezgodność

Pozostając zewnętrznie, pozornie katolickim duchownym, ks. Alfred Loisy już w latach 80-tych XIX stulecia porzucił wiarę katolicką, a w r. 1906 w rozmowie z innym modernistą, ks. Albertem Houtinem powiedział, że od dwudziestu lat nie wierzy ani w Boga osobowego, ani w istnienie ludzkiej duszy, w życie wieczne i w wolną wolę człowieka. W r. 1908 został ekskomunikowany. Kolejne książki ogłaszane przez ks. Loisy’ego i innych zwolenników potępionych poglądów trafiły do Indeksu Ksiąg Zakazanych, tj. zbioru dzieł, których czytanie było katolikom zakazane bez pozwolenia władz kościelnych. Ogłaszany przez władze kościelne Indeks służył wiernym za probierz, które książki spośród licznych publikacji religijnych stanowią szczególne zagrożenie dla wiary i moralności katolickiej. W przypadku autorów z gruntu przeciwnych doktrynie umieszczano ich publikacje na Indeksie z zaznaczeniem, że zakazane jest czytanie wszystkich wydanych dzieł (opera omnia). W ostatnim – jak dotąd – wydaniu Indeksu (z roku 1949) znajdujemy 14 książek ks. Loisy’ego oraz dodatkowe zbiorcze potępienie wszystkich jego pism. Jeszcze w r. 1932, a więc wiele lat po antymodernistycznych decyzjach papieża, na Indeks trafiły pamiętniki Loisy’ego (Mémoires pour servir à l’histoire religieuse de notre temps, wydane w l. 1930-31), w których wyraża się wyjątkowa wrogość autora do Kościoła katolickiego. Po śmierci modernisty w rzymskim dzienniku katolickim L’Osservatore Romano można było przeczytać, że ten były kapłan odrzuciwszy wszystkie wartości katolicyzmu popadł w skrajną apostazję.
Oprócz ks. A. Loisy’ego wśród modernistów należy krótko wymienić kilku innych. We Francji działał ks. Albert Houtin (1867-1926), który porzucił kapłaństwo (w r. 1912) i opuścił Kościół, był autorem biografii Alfreda Loisy, atakował celibat, popularyzował postacie byłych kapłanów, a jego ciało zostało po śmierci poddane kremacji (popularny zwyczaj wśród wrogów Kościoła). Trzeba też wspomnieć Josepha Turmela (1859-1943), ekskomunikowanego w r. 1930 jako vitandus i Eduarda Le Roy (1870-1954), ucznia filozofa Henri Bergsona. Wspomnijmy też Anglika pochodzenia irlandzkiego, ks. George’a Tyrella (1861-1909), konwertytę z anglikanizmu i jezuitę, który wykluczony z zakonu i suspendowany w r. 1906, zamieszkał u przyjaciółki, Maude Petre. Na jego świeckim pogrzebie mowę wygłosił były jezuita francuski, liberalny ks. Henri Bremond (1865-1933), który został za to zawieszony w czynnościach kapłańskich (suspensa a divinis). We Włoszech działał Ernesto Buonaiuti (1881-1946), profesor historii Kościoła na Uniwersytecie w Rzymie, wpierw ekskomunikowany w r. 1921, skruszony i zwolniony z kary, później ponownie wykluczony z Kościoła jako vitandus w r. 1926. Innym włoskim modernistą był ks. Romolo Murri (1870-1944), ekskomunikowany w r. 1909 (pod koniec życia – w r. 1943 – pojednał się z Kościołem). W Niemczech znanym modernistą byli ks. profesor Hermann Schell (1850-1906) i ks. J. Schnitzer (1859-1939), agitator na rzecz kremacji zwłok (wymóg taki zamieścił też w swym własnym testamencie). Z Austrii pochodził zaś świecki teolog baron Fryderyk von Hügel (1852-1925). W Polsce modernistyczne poglądy szerzył lewicowy działacz społeczny Antoni Szech (w istocie Izydor Wysłouch, 1869-1937), wpierw zakonnik-kapucyn, a później zwolennik socjalizmu, Karola Marksa i panteizującej „religii ludzkości”.
Indeks Ksiąg Zakazanych, na którym znajdowały się pisma modernistów, został zlikwidowany przez Pawła VI (1963-1978) w r. 1966. Zniesienie Indeksu stanowi wyraz nowej, posoborowej epoki w dziejach Kościoła. Zdaniem zwolenników odnowy, w tym samego papieża Pawła VI, Kościół nie potrzebuje już bronić swej tożsamości za pomocą barier urzędowych. W naszych czasach dominuje optymistyczne przekonanie o indywidualnej roztropności i odpowiedzialności wiernych w kwestii wyboru lektury religijnej (nowa, humanistyczna antropologia). Opinie takie były wykluczone w dobie panowania św. Piusa X, który odwoływał się do zasady autorytetu religijnego, niezbędnego – według tego papieża – aby wskazywać katolikom słuszną drogę (tradycyjna antropologia katolicka).
Z racji na zasadniczą niezgodność modernizmu z wiarą katolicką papież św. Pius X ogłosił uroczyste potępienie tej nowatorskiej koncepcji, aby obronić Kościół przed naturalizmem i zgubną zasadą ewolucji istotnych elementów nauki rzymskokatolickiej. W teologii katolickiej wiara nauczana przez Magisterium pochodzi od Boga i jako nadprzyrodzona nie może się zmieniać z jednego znaczenia dogmatów w inne. Moderniści uważali, że wiara pochodzi od człowieka, że jest wyrazem jego uczuć powstających w podświadomości i że zmienia się wraz z człowiekiem, w miarę ewolucji dziejów ludzkich. Buntownicy mieli możliwość wyboru i opamiętania, a ci, którzy mimo upomnień trwali przy potępionych poglądach, zostali ekskomunikowani.