Karol XII zamierzył wówczas dokonać dzieła całkowitego pobicia swych przeciwników na ich własnych terytoriach. Na pierwszą ofiarę swego rewanżu wybrał Rzeczpospolitę. Rozprawa z nią przyszła mu rzeczywiście względnie łatwo, gdyż liczni magnaci i możni w Koronie, a zwłaszcza na Litwie, woleli podporządkować się królowi szwedzkiemu, niż służyć dalej własnemu. To też Karol XII, gromiąc słaby opór, w kilku kolejnych kampaniach w latach 1701-1705 opanował prawie całe terytorium Rzeczypospolitej.
Gdy król August II Mocny uciekł do Drezna, Karol XII latem 1706 r. ruszył ze swym wojskiem na Saksonię. Faktycznie, by nie dopuścić do splądrowania swojego dynastycznego królestwa, August II rychło zawarł ze Szwedami traktat pokojowy w Altranstädt, zgodnie z którym mieli oni otrzymać wielką kontrybucję, a on sam zrzekł się korony polskiej na rzecz Stanisława Leszczyńskiego, ogłoszonego wcześniej królem Polski przez Karola XII.
Pogrom połtawski – Dopiero wiosną 1708 r. 40-tys. armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując przyobiecanej pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. A 8 lipca 1709 r. w wielkiej bitwie z wojskami rosyjskimi, rozegranej pod Połtawą na Ukrainie, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał, dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckim Stambule, lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił do kraju dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów przybałtyckich, by zginąć w 1718 r. w starciu z Duńczykami.
Druga wojna północna ostatecznie zakończyła się w 1721 r. pokojem w Nysztad w Finlandii. W jego wyniku Szwecja utraciła wszystkie terytoria na południe od Morza Bałtyckiego, zmuszona została do likwidacji swej floty wojennej i w konsekwencji straciła też, zresztą bezpowrotnie, status mocarstwa europejskiego. Drugim, znacznie istotniejszym, rezultatem wojny było wybicie się Rosji na największe kontynentalne mocarstwo w Europie.
Piotr I Wielki (ur.1672-1725) – okres rządów od 1700 r., II wojna północna, ekspedycje do Azji Środkowej.
W 1700 r. Rosja wzięła udział w drugiej wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji antyszwedzkiej, a skład której wchodziły też Dania, Prusy, Rzeczpospolita Polska i Saksonia. Wojna rozpoczęła się w 1700 r. od zwycięstw wojsk szwedzkich Karola XII w Kurlandii, po czym Szwedzi okupowali prawie całe terytorium Polski i Litwy
Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej i Saksonii, Piotr I wykorzystał na powiększenie i dozbrojenie swych armii. Zadbał zwłaszcza o rozbudowę i unowocześnienie artylerii, niwelując dotychczasową przewagę Szwedów w tym względzie. Kontynuując działania wojenne na terytoriach przybałtyckich Rosjanie zdobyli południowe wybrzeża Zatoki Fińskiej, aż do Jeziora Ładoga, oraz twierdze Dorpat i Narwę. W 1703 r. u ujścia rzeki Newy rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłowskiej, jako zalążek nowego miasta portowego Sankt Petersburga.
Dopiero w połowie czerwca 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na wschód, na rozprawę z Rosją. W swym marszu na Moskwę, po zdobyciu Mohylowa, skierowali się na południe, na Ukrainę, gdzie miał ich wesprzeć hetman ukraiński Iwan Mazepa. Lecz tylko znikoma część wojsk ukraińskich opowiedziała się po jego stronie, przeciwko rządowi centralnemu. Co gorsza, w październiku Rosjanie rozbili na Białorusi 14-tys. korpus szwedzki, zdążający z Rygi z zaopatrzeniem dla głównych sił szwedzkich. Po przejściu ciężkiej, mroźnej zimy na Ukrainie, w kwietniu Szwedzi oblegli Połtawę. Mimo kilku szturmów w maju, nie potrafili jednak zdobyć twierdzy. W międzyczasie zostali otoczeni przez liczniejsze wojska rosyjskie, dowodzone bezpośrednio przez cesarza Piotra I. Rosjanie mieli 42,5 tys żołnierzy i 120 armat, Szwedzi 38 tys. licząc z kilkoma tys. Kozaków atamana Mazepy. Do walnej bitwy doszło 9 lipca, po ostrzelaniu pozycji szwedzkich kartaczami i zaatakowaniu na skrzydłach przez kawalerię rosyjską. Trwała tylko 2 godziny i skończyła się pogromem Szwedów i ich bezładna ucieczką. Jedynie ok. 2 tysiące żołnierzy szwedzkich dotarło i zdołało się przeprawić przez Dniestr, w tym król Karol XII i hetman Mazepa, którzy schronili się w Chanacie Krymskim.
W 1711 r. Turcja wszczęła przeciwko Rosji wojnę, żądając m.in. opuszczenia ziem polskich przez wojska rosyjskie. Po świetnym zwycięstwie połtawskim, Piotr I przystąpił więc do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. Sam stanął na czele swych wojsk, które po wyrzuceniu Turków z Naddnieprza weszły w głąb Mołdawii. Lecz tam, nad Prutem, zostały osaczone przez przeważające siły tureckie. By uratować się od klęski, zaproponował rokowania i zawarł pokój za cenę oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz znacznej kontrybucji. Oczywiście strategiczny cel jej pokonania pozostał bez zmian, lecz jego realizacja zajęła Rosji jeszcze siedemdziesiąt lat.
Po klęsce pod Połtawą Szwedzi szybko wycofali się z terenów rosyjskich i Rzeczypospolitej, związanej z Rosją sojuszniczymi traktatami. Wszak wojna rosyjsko-szwedzka była nadal kontynuowana, ale już bez żadnych szans dla Szwecji, która ostatecznie utraciła na rzecz Rosji całe Inflanty z Rygą, Estonię, Karelię i tereny wokół Jeziora Ładoga. Formalnie druga wojna północna zakończyła się w 1721 r. pokojem w Nysztad w Finlandii. Rosja w jego wyniku uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju swej floty, oraz nieograniczonego handlu z całym światem. Piotr I Wielki zrealizował więc swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Kontynuował też intensywnie budowę Piotrogrodu i już w 1712 r. przeniósł do tego miasta stolicę imperium. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł Imperatora Wszechrosji, a wkrótce Synod Moskiewski uznał cara za głowę Cerkwi Prawosławnej.
Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji. Odkryta i skolonizowana została Kamczatka. W 1717 r. Piotr I zdecydował się na ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, a na flance południowej wszczął wojnę z Persją, zdobywając dla Rosji zachodnie i południowe tereny przykaspijskie.
Trzecim wielkim dziełem zrealizowanym przez Piotra I było przeprowadzenie w Rosji wszechstronnych reform. Dotyczyły one przede wszystkim administracji państwowej, wojska i gospodarki, ale także oświaty, kultury, cerkwi i finansów. Kraj podzielony został na 8 guberni, zarządzanych przez gubernatorów, mianowanych przez cara. Wprowadzone zostały samorządy w miastach, kierowane przez burmistrzów, obieranych przez samych mieszczan. W 1712 r. Piotr I ustanowił Senat Rządzący, jako najwyższy organ państwowy, działający zwłaszcza w okresie jego częstych zagranicznych podróży i wypraw wojennych. Zbudowanych zostało setki manufaktur, w tym wiele produkujących nowoczesne uzbrojenie dla wojska, stworzona została wielka flota morska. Wprowadzono obowiązkową edukacje dla szlachty, urzędników i duchownych oraz uproszczony alfabet tzw. „grażdankę”. Utworzona została rosyjska Akademia Nauk i kilka wyższych uczelni. Wszystko to przyczyniły się, w niemniejszym stopniu niż zwycięskie wojny, do tego, że Rosja w pierwszej połowie XVIII w. wyrosła na wielkie europejskie i azjatyckie mocarstwo.
Piotr I Wielki zmarł w 1725 r. Na krótko następczynią po nim została jego druga żona Katarzyna.
