Po 1785 r. przybiera na sile konflikt króla z opozycją magnacką. W październiku 1788 rozpoczął w Warszawie obrady sejm skonfederowany, zwany Wielkim. Był to pierwszy za Stanisława Augusta naprawdę wolny sejm. Rosja zajęta wojną z turcją i Szwecją, skłócona z Prusami nie mogła bezpośrednio ingerować w sprawy polskie, kontrola ambasadora zelżała, co umożliwiało nieskrępowane manifestacje patriotyczne oraz podejmowanie prób reformy kraju. Uległa rozbiciu jednolicie dotąd występująca koteria magnacka. Przyszli targowiczanie [Franciszek Ksawery Branicki, szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski] utworzyli konserwatywne stronnictwo tzw. Hetmańskie, występujące w obronie dawnych przywilejów i wolności, druga zaś grupa oświeconych republikanów z Ignacym, Stanisławem Kostką Potockimi, Adamem Kazimierzem Czartoryskim marszałkiem sejmu, Stanisławem Małachowskim i Hugonem Kołłątajem stworzyła ośrodek zdobywający sobie coraz większe wpływy wśród postępowej szlachty i mieszczaństwa. Stanisław August znalazł się w sytuacji wyraźnie defensywnej jago stronnictwo uległo osłabieniu i rozbiciu. Z kół obozu patriotycznego wychodzą pomysły formułowane przede wszystkim przez Ignacego Potockiego dotyczące projektu konstytucji. Dla realizacji tych planów okazał się jednak konieczny sojusz z królem, jako ojcem narodu. Sojusz ten był szczytowym momentem w karierze Stanisława Augusta stwarzał mu wielką szanse dziejową podkreślał jego dotychczasowe zasługi równocześnie stanowił dramat polskiej historii. W okresie fermentu umysłowego, ostrych starć polemicznych poszukiwania dróg na[prawy RP można zaobserwować bujny rozwój publicystyki.
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Staszica, opublikowane w 1787 przywykło się uważać za dzieło inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Czteroletniego. Ukazaniu się Uwag towarzyszył klimat sensacji politycznej, widziano agentów niektórych magnatów wykupujących setki egzemplarzy nakładu, aby uniemożliwić kolportaż książki. Autorstwo dzieła przypisywano mylnie Józefowi Wybickiemu, podczas gdy napisał je nieznany nikomu młody ksiądz, który dzięki Uwagom zasłynął od razu wśród najwybitniejszych publicystów i pisarzy polskiego oświecenia. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w.k. do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane powstawały od roku 1783. Traktat podzielił Staszic na 19 rozdziałów według problemów w nich omawianych, zamykając go ostatnim pt. Sposób ratowania Polski od podziału. Na czoło zgodnie z duchem epoki wysunęły się sprawy edukacyjne. Wychowanie miało być podporządkowane nadrzędnym interesom narodowym. Żądając upaństwowienia szkolnictwa w myśl haseł Komisji edukacji Narodowej, wbrew jej zaleceniom radzi rozpocząć naukę od problemów moralności społecznej akcentuje konieczność rozszerzenia zakresu przedmiotów praktycznych przysposabiających do działalności publicznej i zawodowej zwraca szczególną uwagę na nauki przyrodnicze, historię narodową i wychowanie fizyczne, które miałoby przygotować młodzież do służby wojskowej, eliminuje przedmioty teoretyczne, sztuki piękne służące ogólnemu rozwojowi człowieka. System edukacji powinno się przystosować do formy rządu, a ten rząd ma być republikański. Podobnie jak w Umowie społecznej Rousseau wolny lud zrzeszony na zasadzie całkowitej równości. Przez naród rozumiał Staszic wszystkie stany, występował przeciw wyłącznictwu jednej klasy uważającej się za reprezentanta całości. Rolę kierowniczą w kształtowaniu się nowożytnego narodu przyznawał swoistemu sojuszowi szlachecko – mieszczańskiemu. Staszic żąda bezpośredniego sprawowania władzy przez lud. Sejm miałby decydować większością głosów i wyłonić z siebie komisję czy rade do spraw administracyjnych. Król miałby być w tym układzie jedynie figurą dekoracyjną. Uwagi nad życiem… maja kształt traktatu publicystycznego. Pierwsze wydanie ukazało się anonimowo bez miejsca druku i daty. Natomiast po przedmowie położył Staszic dość zagadkowa informację „W Heilsbergu 20 maja 1785”.
W rozdziale „Polska” narrator przedstawiony został jako człowiek budzący się o świcie z głową nabitą myślami o sposobach ratowania kraju. Jest to rozdział najbardziej żarliwy i przepełniony obywatelska troską. Narrator mieszkający tuz nad nowa granicą, w kraju zabranym przekracza ją wczesnym rankiem. Widzi zaniedbanie nędzę i niesprawiedliwość, jaka panuje w Polsce. Tłumy chłopów uciekają przed prześladowaniem. Narrator zasypia pod drzewem. W kolejnych wizjach sennych zawarta została historia panowania Stanisława Augusta do pierwszego rozbioru. W wizji sejmu obradującego nad dziedzicznością tronu odezwał się jeden głos „nie pozwalam!” wtedy zamiast łapać owego głupca dla osadzenia go w domu szalonych wszyscy ci ludzie najrozumniejsi zamienili się w jakieś machiny nieczynne i nieruchome”. W czasie trwania Sejmu zabrał Staszic ponownie głos w dziele Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”. Ukazało się z datą położoną na karcie tytułowej 4 stycznia 1790. Kontynuuje tu Staszic poglądy zawarte w Uwagach, dostosowując je do zmienionej sytuacji, podkreśla związki systemu prawa natury z życiem społecznym. Dostrzega Staszic możliwość uratowania bytu Polski przez wprowadzenie rządów absolutnych, lecz szanse te dają również rządy w duchu oświeconego republikanizmu. Odcina się zasadniczo od rządów oligarchicznych. Postuluje system oparty na hegemonii szlachecko – mieszczańskiej, widząc w tym procesie kierowniczą rolę szlachty żądał jednak dopuszczenia do władz i urzędów przedstawicieli mieszczaństwa. Oskarżał magnatów a pośrednio i króla o kult cudzoziemszczyzny, pogardę dla rodzimych obyczajów i kultury. Za dzieło życia Staszica uważa się traktat w formie poematu dydaktyczno – filozoficznego „Ród ludzki”, zawierający sumę jego poglądów i przemyśleń, którego pierwsza prozaiczna redakcja ukończona została w latach 1792-96. Rozwój społeczeństw, w którym Staszic wyróżnia 6 faz, uwarunkowany został walką ciemiężonych z ciemiężycielami. Fragmenty wierszowanej wersji ostatecznie opublikował w 1816 r. w Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, całość wydrukował w latach 1819 – 20 jako tom 7-9 Dzieł, ale cenzura nie pozwoliła na rozpowszechnienie nakładu.
Hugo Kołłątaj, reformator szkolnictwa, ideolog radykalnego odłamu stronnictwa patriotycznego wreszcie twórca słynnej Kuźnicy Kołłątajowskiej organizator i przywódca sprzysiężenia, które doprowadziło do Insurekcji, posądzany przez współczesnych o jakobinizm i nazywany polskim Robespierre’em był rówieśnikiem Staszica, Bogusławskiego, Zabłockiego, należał do pokolenia, które startowało w latach 70- tych, najpełniej jednak wyraziło się w okresie Sejmu Wielkiego i Insurekcji. Jako reformatora a później rektor Akademii Krakowskiej szczególną uwagę zwrócił na nauki przyrodnicze i moralne, wiążąc je ściśle z potrzebami kraju. W czasie Sejmu Wielkiego odchodzi od środowiska królewskiego, by odegrać czołową rolę w stronnictwie patriotycznym. Poglądy swoje wyłożył w dziełach: Do Stanisława Małachowskiego, marszałka sejmowego i konfederacji generalnej, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka,[traktat epistolarny], ukazywało się w latach 1788 – 89, w kolejno pisanych częściach. Drugie dzieło to Prawo polityczne narodu polskiego, czyli Układ rządy Rzeczypospolitej [traktowane przez autora jako część 4 Listów], opublikowane pod koniec 1789. Kołłątaj był zwolennikiem umowy społeczne, koncepcji narodu opartej na antymagnackim sojuszu szlachecko – mieszczańskim. W sprawie chłopskiej proponował zniesienie poddaństwa osobistego przez zawieranie umów dzierżawnych lub umów o pracę z dworami.
W czasie Sejmu zorganizował Kołłątaj rodzaj biura informacji i propagandy – Kuźnicę Kołłątajowską skupiająca zdolnych pisarzy, publicystów i specjalistów z różnych dziedzin, którzy potrafili dla doraźnych potrzeb walki politycznej wpływać na opinie publiczna utworem literackim, traktatem publicystycznym, paszkwilem, ulotnym wierszem. Należeli tu m.in.: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, współpracowali Franciszek Zabłocki i Jan Sniadecki.
Comments Closed
Comments for this post are now closed.